Bij het lezen van de krant en bekijken en beluisteren van lezingen maak ik aantekeningen. In de aantekeningen over de maand december 2025 is een onderliggende rode draad te herkennen: we bouwen samenlevingen die steeds minder “time off” kennen. Systemen draaien door, prikkels blijven komen, druk stapelt zich op. En precies daar, in die wereld zonder pauzeknop, verschuiven macht, waarheid en solidariteit.

De botsing: organisch versus niet-organisch

Yuval Noah Harari verwoordde het in een YouTube-interview als een clash tussen organische en niet-organische systemen. Mensen leven in cirkels: inspanning en rust, dag en nacht, aandacht en herstel. We hebben grenzen. Niet-organische systemen—algoritmes, platforms, datastromen—kennen die grenzen niet. Ze draaien door. Altijd.

En dat schuift de rol van “de editor” op. Waar vroeger mensen selecteerden, afwogen en soms ook gewoon stopten omdat de dag voorbij was, is die selectie steeds vaker geautomatiseerd. De poortwachter is een algoritme geworden. Een editor zonder vermoeidheid, zonder gewetenswroeging, zonder tijd om iets te laten bezinken.

Dat ene idee hielp me de rest van de maand te lezen: niet als losse gebeurtenissen, maar als symptomen van eenzelfde infrastructuur—een wereld waarin pauze verdacht begint te lijken.

Wonen: instappen kan, maar vooral door in te leveren

Zelfs het woningnieuws past erin. Starters lijken terrein te winnen, maar vooral omdat ze instappen via woningen die minder “top” zijn: kleiner, vaker in mindere staat, net betaalbaar genoeg. De markt geeft ruimte, maar niet op een ontspannen manier. Het is eerder: je mag meedoen als je bereid bent te schipperen. Een samenleving kan er stoer uitzien in statistieken (“meer starters!”), maar onder die cijfers zit vaak een verhaal van spanning: steeds slimmer moeten passen en meten in een systeem dat door blijft draaien.

Protest: jongeren op zoek naar lucht—en de reactie die die lucht wegdrukt

De Gen Z-protesten die ik noteerde, vooral rond Marokko, begonnen met eisen die je bijna basisvoorwaarden kunt noemen: minder corruptie en ongelijkheid, meer toegang tot zorg, onderwijs, werk, zekerheid. Jongeren organiseerden zich via sociale media—logisch, want dat is waar de infrastructuur zit.

Maar de reactie is het andere gezicht van een samenleving zonder pauzeknop: snelheid, controle, repressie. Arrestaties, papieren die je moet tekenen, psychologisch geweld. Waar jongeren lucht proberen te scheppen, wordt die lucht juist uit het systeem geperst. Wie de druk benoemt, krijgt druk terug.

Militarisering: niet alleen wapens, maar een mentale houding

Een andere notitie ging over militarisering als iets dat niet alleen in materieel of budgetten zit, maar in het hoofd. Loyaliteit wordt belangrijker. Dissidentie lastiger. Er ontstaan “no-gozones” in taal en verbeelding: dingen die je niet meer zegt, of niet meer denkt, omdat het gedoe oplevert. En dan gebeurt iets gevaarlijks: als we ons geen toekomst meer kunnen voorstellen zonder conflict, wordt conflict vanzelf het scenario waar we naartoe leven.

Ook dat is een pauzeknop-kwestie: een samenleving die voortdurend op scherp staat, kan niet meer ontspannen herijken. Ze blijft in paraatheid hangen.

Migratie en illegaliteit: beleid dat het dagelijks leven strakker trekt

De discussie over strafbaarstelling van illegaliteit (met België als praktijkvoorbeeld) voelde in mijn aantekeningen als nóg zo’n mechanisme: een systeem dat vooral strakker wil trekken, maar weinig oplost. Veel mensen zonder papieren zijn niet “illegaal binnengekomen”; ze zijn ergens uit gevallen—uit procedures, uit werk, uit studie. En de praktijk laat zien: strafbaarstelling zorgt niet automatisch voor meer uitzettingen, maar maakt het dagelijks leven wel harder en precairder.

Het past in hetzelfde patroon: meer controle, minder ademruimte.

Gezondheid naast geitenstallen: oude kennis krijgt nieuwe cijfers

Het verhaal over geitenhouderij en longontsteking is een ander soort “door draaiend systeem”. Na Q-koorts groeide de sector alsnog stevig door. De liefde voor productie bekoelde niet. Ondertussen woont een groot deel van Nederland relatief dichtbij geitenstallen, en nu zijn er ook harde risicocijfers.

Dit is hoe de pauzeknop er in beleid uit zou zien: op tijd stoppen, heroverwegen, afremmen. Maar het systeem doet wat systemen doen als er geen rem is: doorgaan, uitbreiden, normaliseren—totdat de gevolgen niet meer te negeren zijn.

Amerika: instituties als uitknop voor tegenspraak

De ontwikkelingen rond de VS—het ontslaan van immigratierechters, het inzetten van tijdelijke (militaire) juristen, de taal van “deportatierechters”—illustreren iets wat je ook in Europa en elders voelt: de verleiding om tegenspraak administratief af te voeren. Niet met één dramatische coup, maar met een reeks praktische ingrepen.

In een wereld die altijd doorgaat, is tegenspraak “vertraging”. En vertraging wordt gezien als sabotage. Dat is de gevaarlijkste logica van allemaal: de democratische pauze als obstakel.

Media en macht: de aandachtseconomie als slagveld

Dan de notities over Paramount, Warner Bros, CNN—een strijd die gaat over geld en dominantie, maar ook over politiek gewicht. In een aandachtseconomie is “wie het scherm bezit” bijna hetzelfde als “wie de werkelijkheid mede vormgeeft”. Als de infrastructuur van informatie in een paar handen belandt, wordt de editorrol nog machtiger—en nog minder menselijk.

Daar raakt Harari’s idee opnieuw de kern: niet-organische systemen draaien door, en wie ze beheert, beheert de stroom waarin wij leven.

Waarom burgers soms wél uit de loopgraven komen

Tussen alle druk zat één notitie die als tegenwicht voelde: Reint Jan Renes over gesprekken die beginnen bij waarden en kennismaking. Dan ontstaat er meer cohesie, meer luisteren, minder defensiviteit. Informatiegestuurde gesprekken blijven eerder hangen in: “Is dit wel ons probleem?”

Het is een klein, maar belangrijk inzicht: misschien zit de pauzeknop niet alleen in beleid, maar in gespreksarchitectuur. De manier waarop we met elkaar praten kan een systeem laten escaleren of laten afkoelen.

Klimaat en verlies: als we het weten maar niet kunnen dragen

De klimaatnotities—versnelling, sociaal georganiseerde ontkenning, het vooruitzicht van klimaatvluchtelingen—voelen als de grootste test voor samenlevingen zonder pauzeknop. We weten veel, maar kunnen het emotioneel en cultureel niet altijd aan. En dan is het verleidelijk om te vluchten in simplificaties: schuld, schaamte, vijandbeelden, cynisme.

Daarom raakten ook de andere stukken me: het idee van bouwen met hout als CO₂-opslag in onze leefwereld; en Finland, met een parlementaire toekomstcommissie die toekomstdialoog organiseert. Dat zijn pogingen om iets terug te brengen wat we kwijtraken: collectieve verbeelding en institutionele rust.

De hoop in Alkmaar: bouwen als tegenverhaal

En ja—ook dat verhaal over Alkmaar en duurzame energie past eronder. Afvalwarmte, zonnepanelen, wind, laadpunten, batterijen. Coöperatief eigendom. Lokale infrastructuur. Het is niet de luidste vorm van nieuws, maar het is misschien wel het meest volwassen: niet alleen roepen dat het anders moet, maar het anders neerzetten.

Dat is de pauzeknop in de praktijk: systemen bouwen die wél rekening houden met grenzen, opslag, ritme, gemeenschap.

Eén paraplu: terug naar menselijke ritmes

Als ik december 2025 onder één paraplu hang, dan is het deze vraag:

Hoe brengen we menselijke ritmes terug in systemen die geen ritme meer kennen?

Niet-organische infrastructuren blijven doordraaien: informatiestromen, politieke escalaties, economische prikkels. En juist daardoor wordt alles scherper: protesten worden sneller hard neergeslagen, migratiebeleid strakker, instituties kwetsbaarder, media machtiger, klimaatstress zwaarder.

Maar er zijn ook tegenbewegingen: waarden-gesprekken die polarisatie verminderen, lokale energieprojecten die toekomst tastbaar maken, toekomstcommissies die langetermijn denken institutionaliseren.

Misschien is dat de kernles van deze maand: de toekomst vraagt niet alleen om nieuwe oplossingen, maar om nieuwe pauzes. Pauzes waarin we weer kunnen afwegen. Pauzes waarin dissidentie niet als storing voelt, maar als veiligheid. Pauzes waarin we ons weer een toekomst kunnen voorstellen zonder conflict—en hem daardoor ook weer mogelijk maken.

Michiel Verbeek